Cinque Terre
Doğu Türklüğü Neden Geri Kaldı? Prof. Dr. Mehmet Saray
G
resim
erçekten Doğu Türk dünyası bu devrede nasıldı? Bir zamanlar sinesinden cihangir hükümdarlar, yenilmez ordular çıkaran Türk’ün anayurdu Orta Asya’da neler oluyordu? Bir sukut mu vardı? Yoksa buraların etnik bünyesi mi değişmişti? Büyük bir değişme olduğu muhakkaktı . Timur ve oğullarından sonra Orta Asya tam bir keşmekeş içindeydi. 

Ruslar bu kadar hazırlıklarla üzerlerine gelirken Başkırlar, Kazaklar, Kırgızlar ve Özbekler birbirlerine karşı manasız bir mücadelenin içindeydiler. Bu keşmekeş maalesef Buhara, Hokand ve Hive Hanlıkları kurulduktan sonra da devam ettiğinden, onları, kudretli olanın etrafında toplanarak, gelmekte olan işgala karşı kuvvetli bir cephe kurma düşüncesinden alıkoydu. Böyle bir birliği kurmağa teşebbüs edenleri, Ruslardan önce kendileri arkadan vuruyorlardı. 

Doğu Türklüğü, aynı zamanda, değişen dünya şartlarından, teknikten, ilmden ve onların nimetlerinden habersizdi. Almanların rehberliği ile medenileşen Rusların mükemmel ateşli silahları, askerlik sanatına uygun savaşan orduları karşısında birbirlerine ifna etmekle meşgul Hanların ve Beğlerin ellerinde, kılıçları, okları ve çakmakla füfekleri ile askeri disiplinden uzak yüzbinlik  yığınlar vardı.

16.asrın başlarında Azerbaycan’da Türkmen unsuruna dayanarak bir devlet kuran Şah İsmail’in Şiiliği resmi devlet dini haline getirmesi ve hakim olduğu yerlerde Şiiliği kabul ettirmek için Sünniliği şiddetle takib etmesi, başka bir ifade ile Şiiliği İran’ın milli bir ideoloji haline getirmesi, bu ülkeyi İslam dünyasından tecride ve dolayısiyle doğu ve batı Sünni Türklüğünün birbirinden kopmasına yol açtı. Esasen, kuruluşunun asıl umdesi olan ‘’ gaza ‘’ ananesi Osmanlı Türklüğünü şarktan ziyade garbe meylettirdi. Bu meyl de esasen gevşek olan doğu – batı  bağını büsbütün kopardı.

Orta Asya Türklüğünü çökerten faktörlerden biri, Timurlular hakimiyetinin sonlarında zuhur eden çapulcu bir kavim Kalmuklar olmuştur. Bunların Türk illerinde yaptıkları yağma ve tahrib o kadar büyük oldu ki, Türk boyları kuzeyden gelen bu vahşetten kurtulabilmek için yurtlarını terk ederek daha güneye inmek zorunda kaldılar; bu göç de bütün Orta Asya’yı alt üst etti. Kalmuklar Türk illerine doğru indikçe onlardan boşalan yerlere de Çarlar Rus köylerine yerleştiler. Tam bir iki yüzlülükle hareket eden Kalmuklar, bazen Türklerle dost geçindi ve çoğu zaman onlara karşı Ruslarla birleşme yoluna gitti. 

İktisadi ve ticari durumun oluşturduğu güçlükler ve imkansızlıklar, Doğu  Türk illerinin gerilemesinin en mühim sebebini teşkil eder: Kazan ve Astrahan, Rus işgaline düştükten sonra, Türklerin bu iki şehir üzerinden yaptıkları ticaret de durmuştu. Ticari hayatın durması ile büyük bir sıkıtıya düşen Türk illeri, ticaretin yeniden başlaması için, Moskova’ya elçiler göndermeğe mecbur oldular. Güneydeki hayat şartların da, Rus emperyalistleriyle aynı metodu kullanan Avrupalı müstemlekeciler tarafından ortadan kaldırılmasiyle, sıkıntılar büsbütün arttı, Asya Türklüğü yoksul düştü.